In Vijfhuizen, vlakbij Schiphol, werd maandag het Nationaal Monument MH17 geopend.

In het herinneringsbos krijgen alle 298 inzittenden van de vlucht van Malaysia Airlines die op 17 juli 2014 werd neergeschoten boven Oekraïne hun eigen boom en naamplaat. Het bos is een initiatief van de nabestaanden, die hiermee een fase afronden, stelt voorzitter Evert van Zijtveld van de Stichting Vliegramp MH17. Hij verloor op die noodlottige donderdag zijn twee kinderen en zijn schoonouders.

Voor de meeste nabestaanden is met de opening van het Nationaal Monument een fase afgesloten - net zoals dat eerder gebeurde toen de lichamen in Nederland aankwamen, of de identificatie voltooid was. "Voor de meesten van ons is de klok die dag stil komen te staan", legt Van Zijtveld uit. "Het laat ons niet los. Maar we proberen er een vorm voor te vinden, ieder op zijn eigen manier. De één wil meer informatie over de gebeurtenis, de ander wil vooral naar de toekomst kijken."

Er is één behoefte die alle nabestaanden die zich bij de stichting hebben aangesloten delen: dat de daders worden berecht. "Dit is van zulk wezenlijk belang", beklemtoont Van Zijtveld. "In de eerste plaats voor ons nabestaanden, zodat wij weten dat de moordenaars niet wegkomen met wat zij gedaan hebben. Maar ook voor de rechtsstaat: die is weinig waard als daders van dit kaliber niet kunnen worden opgespoord en berecht."

Het JIT-team heeft de hoop uitgesproken eind 2018 klaar te zijn met het onderzoek en vermoedelijk daders aan te kunnen wijzen. Nederland is er klaar voor om deze te berechten. Maar deskundigen vrezen dat het een heel lang en moeizaam proces gaat worden. "De nabestaanden moeten de verwachtingen laag houden", stelt strafrechtdeskundige van de Vrije Universiteit Marieke de Hoon. "Het blijft heel moeilijk om te bewijzen wie de trekker heeft overgehaald. Ik hoop dat het Openbaar Ministerie de zaak overzichtelijk kan houden."

Het is een slim besluit om het strafproces in Nederland te houden, vindt De Hoon. "Het is goedkoper en sneller dan andere opties", stelt de deskundige. "Je bent nu ingebed in een functionerende praktijk. De rechtspraak is er al en het Nederlands recht is van toepassing. Als je iets heel nieuws creëert, een nieuw pand, nieuw personeel, dan moet je gaan onderhandelen welk recht van toepassing is. Daar ben je veel meer tijd en geld aan kwijt."

Zij acht de kans groot dat de straffen in Nederland zwaarder uitvallen dan voor een ander gerechtshof. "In het perspectief van Nederland is dit een veel heftigere zaak dan wanneer je het in een internationale context plaatst", aldus De Hoon.

"Wat wel belangrijk is, is dat er geen opzet in het spel lijkt te zijn geweest. Het is niet waarschijnlijk dat de daders dachten: we gaan een vliegtuig met Nederlanders uit de lucht schieten. Dat gebrek aan direct motief moet je meerekenen in de strafmaat."

Bovendien is de kans groot dat op deze situatie oorlogsrecht van toepassing is, omdat de ramp plaatsvond in een gebied waar een gewapend conflict gaande is. "Dus het oorlogsrecht kan van toepassing zijn. Degenen die de BUK hebben afgeschoten, hebben onvoldoende onderscheid gemaakt tussen een leger- of een burgertoestel. Maar het was erg bewolkt op die dag. Een andere vraag die dan moet worden beantwoord is: wat zijn de voorzorgsmaatregelen die zijn genomen om een onderscheid te kunnen maken tussen leger- of burgervluchten? Het is heel lastig te voorspellen wat het OM in handen heeft tegen die tijd."

Een groot nadeel van een strafproces in Nederland is dat Rusland een veroordeling makkelijk kan wegwuiven als partijdig, en dus oneerlijk. Een cruciale vraag blijft voorlopig of mogelijke verdachten überhaupt naar Nederland komen voor hun berechting.

De kans lijkt reëel dat de trekker van de BUK-raket is overgehaald door een Russische verdachte of een pro-Russische rebel. "Het is vrij simpel", stelt expert Hans van Koningsbrugge van de Rijksuniversiteit Groningen (RuG). "De Russische grondwet staat het niet toe om onderdanen uit te leveren."

Rusland kan hoogstens besluiten mee te werken met de rechtszaak, bijvoorbeeld door een videoconference te beleggen met mogelijke daders. "Het kan wellicht een voordeel zijn dat de stap naar de rechtsgang betekent dat de zaak gedepolitiseerd wordt. Maar vooralsnog lijkt Rusland niet erg welwillend."

Willem van Genugten, emeritus-hoogleraar Internationaal Recht in Tilburg, vindt een vergelijking met de Lockerbie-aanslag te billijken. Na tien jaar besloot Libië toch mee te helpen de daders van een aanslag op een Amerikaans toestel te helpen berechten, in ruil voor het verlichten van sancties vijf jaar later. "De Russische sancties doen pijn en zorgen ervoor dat de bevolking flink heeft moeten inleveren op de algemene levensstandaard", stelt hij. "Ik kan me goed voorstellen dat er een moment komt waarop Poetin zegt: we stellen ons wat coöperatiever op, in ruil voor verlichting van de sancties. Het zou koehandel zijn, maar zo werkt het nou eenmaal op het politieke wereldtoneel."

Van Genugten acht het ook niet ondenkbaar dat er in de toekomst een andere leider aan de macht komt in Rusland, die actiever mee wil werken aan het MH17-proces. "Er zijn de afgelopen decennia al zoveel voormalige regeringsleiders, hoge ambtenaren en generaals die zichzelf onschendbaar achtten, maar uiteindelijk toch aan het kortste eind trokken."

Alle experts denken dat Nederland en premier Mark Rutte de afgelopen drie jaar een goede koers hebben gevonden in het afhandelen van de zaak. "We kunnen ons wel harder opstellen en met grote woorden gaan strooien, maar dat zou toch een beetje de muis zijn die de olifant terechtwijst", vindt Van Genugten. "Blijven praten en blijven masseren is de beste lijn - zoals Rutte het onderwerp toch nog even aansneed op de G20 vorige week."

Dat beaamt Ruslandkenner Van Koningsbrugge. "Alles is met zorgvuldigheid gedaan", analyseert hij. "Als je naar het laatste rapport kijkt, dan is het een goed geheel. Ik heb geen verwijten. Dat de andere partijen niet meewerken kan je ons niet kwalijk nemen. Als je de tango gaat dansen heb je nou eenmaal twee mensen nodig."

Bovendien blijft de Russische koers in de kwestie MH17 zeer "mistig", vindt hij. "Er is herhaaldelijk van standpunt veranderd. Telkens kwam er weer een ander verhaal: eerst was het een straaljager, toen weer een raket. Daarna was het zelfs een Oekraïens vliegtuig dat Poetin wilde neerschieten. Ze trekken er allemaal verhalen bij die er niets mee te maken hebben." Het enige wat Nederland kan doen in deze mistwolk van speculaties, is "verder uitzoeken wat er gebeurd is en dat verhaal grondig documenteren".

Geen van de experts durft een voorspelling te doen hoe lang het kan gaan duren voordat een rechter een definitieve uitspraak in de zaak kan doen; daarvoor zijn er nog veel te veel onzekerheden en variabelen. "Het is heel erg voor de nabestaanden, maar dit hele proces is niet in een paar weken geregeld", aldus van Koningsbrugge.

De nabestaanden willen desondanks dat er vaart wordt gemaakt met de rechtszaak. "Wij hebben geen enkel belang bij geopolitieke discussies waarin het uiteindelijke doel verzandt", stelt voorzitter Van Zijtveld van de Stichting Vliegramp MH17.

"De berechting zal veel nabestaanden helpen toch een zekere closure te vinden. Bovendien zijn er veel oudere nabestaanden. Als het nog twintig jaar duurt voordat er een uitspraak ligt, maken zij de berechting van de daders vermoedelijk niet meer mee. Dat willen wij koste wat het kost voorkomen."