Waar is er toch misgegaan met de PvdA? Lag het aan het regeren met de VVD? Lag het aan de campagne? Of is de PvdA om andere redenen al langer bezig om langzaam in te storten. 

Dinsdag presenteert de partij een eigen evaluatie van het verkiezingsechec, maar NU.nl sprak nu al met experts en diverse betrokkenen rond de partij. Van prominent tot minder prominent.

Het beeld komt naar voren van oprechte twijfel of de PvdA nog bestaansrecht heeft.

"De vraag bij de PvdA zou moeten zijn: Moet er nog wel een sociaaldemocratie zijn? En misschien is de conclusie wel: Misschien kan de sociaaldemocratie er beter niet zijn", aldus een betrokken PvdA'er. 

"Want alle thema's waarom mensen voorheen PvdA stemden kun je nu ook prima vinden bij andere partijen. De progressieven bij GroenLinks en D66. De conservatieven bij de SP."

De vraag of de PvdA bestaansrecht heeft wordt door drie PvdA'ers die tot voor kort Kamerlid waren gedeeld. "Ik vraag me af of de partij nog te reanimeren is", verzucht er een. En een ander: "Als je echt soulsearching wil doen moet je de vraag stellen: Is de PvdA wel nodig? Is de sociaaldemocratie wel nodig?" 

En de ander: "Heeft de PvdA nog bestaansrecht? Het is een harde vraag, maar je moet hem stellen."

Maar waar is het dan zo misgegaan? NU.nl komt op basis van de gesprekken tot een viertal conclusies.

De PvdA slaagt er niet in om de achterban vast te houden.

De PvdA, ooit vooral opgericht voor de grote groep arbeiders in de lagere en midden klasse, verloor de laatste decennia hele brokken van de oorspronkelijke achterban. 

Net als het CDA had de PvdA last van het einde van de verzuiling en de bijbehorende versplintering van het electoraat. Met name de jonge kiezers voelen zich nauwelijks aan partijen gebonden.

"De verkiezingen zijn geen volkstelling meer. Als je vroeger de stemmen van de KVP (waar het CDA uit is voortgekomen, red) bij elkaar optelde wist je hoeveel katholieken er waren", aldus politicoloog Tom Louwerse.

Daar kwam voor de PvdA nog bij dat de traditionele achterban kleiner was geworden door de toegenomen welvaart. De arbeider was middenklasse geworden.

Nadat Wim Kok in de jaren negentig de ideologische veren had afgeschud maakte Bos van de PvdA een moderne middenpartij. Nog steeds stonden solidariteit en verheffing voorop, maar de vrije markt was geen vies ding meer en wie dat wilde kon niet meer zomaar rekenen op steun van de overheid.

Een stukje eigen verantwoordelijkheid, een kleinere overheid, internationalisering en het weerbaar maken van werknemers in een veranderende arbeidsmarkt waren de nieuwe kenmerken van de sociaaldemocratie. 

Doordat de binding met de kiezer afnam kwamen er steeds meer partijen die geleidelijk aan brokjes achterban gingen wegkapen. Zo vonden de lager opgeleiden hun weg naar bijvoorbeeld de SP.

Ook was er volgens Louwerse een belangrijk deel dat zich uit algehele onvrede afkeerde tegen de politiek en niet meer ging stemmen.

"In de jaren negentig leek het bij politieke discussies haast of Nederland af was, maar sommige mensen dachten juist: ik ben helemaal niet zo tevreden over hoe het gaat", aldus Louwerse.

"Pim Fortuyn wist die onvrede te kanaliseren zodat mensen weer een reden hadden om te gaan stemmen. Zeker in Rotterdam zag je dat daar een groot aantal voormalig PvdA-stemmers tussen zaten. Die mensen zitten nu onder andere bij de PVV."

Inmiddels ondervindt de PvdA ook concurrentie van bijvoorbeeld 50Plus en Denk, die de mensen met een migrantenachtergrond weet te trekken.

"De PvdA had duidelijk steun onder migrantenkiezers", stelt Louwerse, maar hij geeft ook een kanttekening. "Denk heeft nu drie zetels, terwijl de PvdA er 29 verloor. De rest is dus elders heengegaan, bijvoorbeeld naar GroenLinks. Toch zou het me niet verbazen als Denk twee zetels weg heeft gehaald bij de PvdA."

De PvdA probeert alle verschillende groepen te verbinden, maar in het versplinterde landschap is dat lastig en zorgt het bovendien voor botsingen tussen de opvattingen van progressief links aan de ene kant en het conservatievere deel aan de andere kant.

"Ik dacht in de campagne heel vaak als ik Asscher of Spekman hoorde: Huh, dit vinden wij helemaal niet. We gingen ineens populistisch doen en SP-standpunten overnemen, zoals het afschaffen van het eigen risico. Ineens moesten we af van het eigen risico", aldus een oud-Kamerlid. 

"En wat me stoorde was de lijn op arbeid. We gingen helemaal inzetten op baanzekerheid, in plaats van werk-naar-werk." 

Het schrok sommige 'progressieven' binnen de partij af. "De PvdA heeft na de traditionele achterban nu ook de progressieve achterban van zich vervreemd", aldus een actieve PvdA'er.

Binnen deze groep werd ook de komst van FNV-bestuurder Gijs van Dijk met gefronste wenkbrauwen gadegeslagen. Van Dijk kwam uit het niets op plek vijf van de kandidatenlijst.

"Ik dacht echt: Wat doet die man daar? Ik had het kunnen billijken als hij tienduizenden stemmen had binnengehaald vanuit de FNV. Maar hoeveel had hij er? Nog geen tweeduizend. Op een miljoen leden van de FNV", aldus een PvdA'er die tot voor kort Kamerlid was.

"Die Van Dijk is gewoon een vriendje van Lodewijk. Het zijn een stel strategische onbenullen."

De PvdA-achterban accepteert geen harde maatregelen, mede doordat de partij zelf verwachtingen schept

"De gaswinning in Groningen is niet goed gegaan en de bezuinigingen in de zorg gingen te snel", wil het huidige Kamerlid Henk Nijboer tegenover NU.nl wel toegeven.

Maar voor de PvdA is het niet nieuw dat de partij electoraal last ondervindt van het nemen van zware maatregelen. Begin jaren negentig was het PvdA-leider en minister van Financiën Wim Kok die het durfde om in te grijpen in de arbeidsongeschiktheidswet WAO.

Het leverde de grootste demonstratie ooit op tegen het kabinetsbeleid. Een paar jaar later verloor de partij twaalf zetels bij de verkiezingen.

Ook toen er in het kabinet-Balkenende 4 onder PvdA-leiderschap van Wouter Bos harde maatregelen moesten worden genomen zakte de partij ver weg in de peilingen.

Het heeft deels te maken met de aard van de gemiddelde PvdA-kiezer. Die verwacht dat de partij altijd maatregelen neemt die hen niet raakt, zo erkennen eigenlijk alle gesproken PvdA'ers.

"Een pianostemmer die in de crisisjaren mensen had moeten ontslaan kwam eens naar me toe en zei: Jullie hadden meer moeten doen voor de gewone, hardwerkende man! Wat hadden we dan meer moeten doen?, vroeg ik. Wist ie niet", aldus een PvdA'er. 

"Hij was teleurgesteld, omdat er duidelijk dingen waren beloofd. In plaats daarvan werden er hele andere dingen gedaan zonder dat daar uitleg over kwam."

Of zoals PvdA-Europarlementariër Paul Tang het onlangs in NRC verwoordde: "Een liberaal gelooft meer in zijn eigen kracht dan in die van z’n partij. Maar als je op ons stemt verwacht je dat we iets voor je doen. We maken ons kwetsbaarder voor teleurstelling."

Concessies in de richting van rechtse partijen als het CDA en de VVD zijn voor veel leden a priori uit den boze.

Zeker bij beleid dat kwetsbare mensen direct raakt, zoals het kinderpardon, strafbaarstelling illegaliteit, ouderenzorg, ligt dat bij de traditionele achterban altijd uiterst gevoelig.

Daarbij speelt ook mee dat juist de PvdA in de oppositie en tijdens campagnes altijd het hoogste woord heeft en daarmee verwachtingen schept.

Zo protesteerde Kok, voordat hij zelf ingreep, juist altijd hard tegen maatregelen in de WAO: "Handen af van de WAO", viel op de verkiezingsposters te lezen.

Voordat het kabinet-Rutte 2 aantrad brieste Diederik Samsom op het Malieveld nog dat de PvdA 'natuurlijk' de bezuinigingen op de sociale werkplaatsen zou terugdraaien.

Na de verkiezingen werden de sociale werkplaatsen juist afgebroken. Dat er wel alternatieven werden geboden verlichtte de pijn voor de PvdA-kiezer onvoldoende.

Een PvdA'er: "De sluiting van de sociale werkplaatsen is de metafoor van het drama. Je laat mensen die minder weerbaar zijn in de steek. PvdA-senatoren hebben liggen kotsen, omdat ze voor deze maatregel moesten stemmen."

En: "De participatiesamenleving gaf de doorslag voor de PvdA. Dat is een essentieel punt. Daarmee zeg je: Je bent er niet meer voor mensen. Je zegt niet meer: Wij regelen het voor je."

Tom Louwerse: "Als je gaat regeren met een partij aan de andere kant van het spectrum dan betaal je de electorale prijs. Maar wat het nog erger maakt is dat de PvdA jarenlang het uitruilen met de VVD heeft zitten verdedigen, in plaats van het neerzetten van een eigen profiel."

Maar, zegt Louwerse ook, deze kiezers zijn in het versplinterde landschap niet voor altijd weg. "Wat dat betreft was 2012 een piek omhoog, en 2017 een piek omlaag."

Ouderwetse partijstructuur zit in de weg en maakt PvdA onaantrekkelijk voor jongeren

"De cultuur van de partij is ambtelijk, bureaucratisch en bestuurlijk. Creativiteit krijgt geen plaats en dat staat vernieuwing in de weg", stelde oud-PvdA-Kamerlid Jan Vos onlangs in de Volkskrant.

De PvdA gaat er al tijden prat op dat de leden alles bepalen binnen de partij, maar toch zit de manier waarop de partijdemocratie nu is ingericht de sociaaldemocraten vaak behoorlijk in de weg.

Zo trekken de stoffige zaaltjes, ledenraden en congressen vaak dezelfde boze leden die vinden dat de partij voor een bepaalde groep niet genoeg doet. 

"We moeten echt stoppen met die vreselijke partijcongressen", aldus een prominente PvdA'er. "Daar komt altijd hetzelfde groepje op af. Zij zijn niet representatief voor de hele achterban. De partij heeft nu zo'n klap gehad dat een nieuwe voorzitter hier echt wat aan moet doen."

En een ander: "De leden zijn linkser dan de kiezers en Spekman heeft hen de mogelijkheid gegeven spaken in de wielen te steken. Het is triest en oliedom dat je de partijstructuur zo inricht dat je de leider pootje haakt."

En weer een ander: "Als ik die mensen rijendik voor de interruptiemicrofoon ziet denk ik: Wat heeft dit nou voor zin? Het gaat ze om de media-aandacht. En die is vaak nog negatief ook."

Ook de sessies van de commissie-Depla, die de verkiezingen evalueert, trekt vooral dezelfde groep witte mannen van middelbare leeftijd.

"Vraag een middle aged white guy, om sessies te organiseren over de toekomst & this is what you get", verzuchtte kandidaat-Kamerlid Giselle Schellekens bij de foto op Twitter.

Het is typerend voor de PvdA. Afgelopen verkiezingen werden het verkiezingsprogramma en de kandidatenlijst opgesteld onder leiding van twee mannen van boven de zeventig: Wim Meijer en Max van den Berg.

De PvdA is momenteel al geen partij waar je bij wilt horen, maar de ouderwetse manier waarop een en ander georganiseerd wordt nodigt voor een jonge groep politiek geïnteresseerden ook niet uit om actief te worden voor de partij.

"Met Spekman aan het roer gaat de partij niet vernieuwen. Kijk naar hoe Klaver dat doet. Bij zijn meetups worden geen moties ingediend. Die vertelt gewoon waar hij naartoe wil en de zaal juicht", stelt een PvdA'er, die er net als veel van de andere PvdA'ers op aandringt dat de nieuwe voorzitter iemand van deze tijd moet zijn. 

Van de Facebook-generatie, en niet iemand die al twintig jaar hoog in de partij rondloopt.

Maar hoe de partijdemocratie kan worden gewijzigd is nog niet zo eenvoudig. Je wilt immers de leden niet al hun invloed afpakken.

Een van de gesproken PvdA'ers heeft wel een idee. "Zoek op een aantrekkelijkere manier het contact met je achterban. Zoals ze nu ook willen doen door een PvdA-avond te organiseren met inhoud, maar ook met cultuur en muziek. Cabaretier Erik van Muiswinkel komt langs."

Dergelijke evenementen zouden moeten helpen om een breder deel van de achterban te prikkelen om zich aan te sluiten en actief te worden voor de partij.

Volgens een ander actief lid, dat op de kandidatenlijst stond bij de afgelopen verkiezingen, is er echter meer nodig. 

"Een cabaretier uitnodigen is slechts een ander jasje. Je moet stoppen met interne PvdA-feestjes en alleen nog evenementen organiseren met maatschappelijke organisaties. Dan pas zorg je voor inhoud én een ander publiek."

De verkiezingen kwamen te snel voor Asscher

Slechts twee maanden zaten er tussen de verkiezingscampagne voor het PvdA-lijsttrekkerschap en de landelijke verkiezingen. 

Toen Asscher eenmaal de strijd had gewonnen was de tijd te kort om in de rol van partijleider te groeien en een eigen koers uit te zetten. In plaats daarvan hing er in de campagne nog altijd een grote zweem van verdeeldheid en onvrede rond de PvdA.

Bovendien legde de lijsttrekkersstrijd juist bloot waar de PvdA het had laten liggen, in plaats van dat het de start was van nieuw elan.

Asscher haalde hard uit naar zijn opponent (Diederik, je hebt zitten kwartetten met onze idealen) en was daarmee niet geloofwaardig, omdat hij zelf vanaf het begin betrokken was bij het kabinet-Rutte 2.

Sowieso is er bij PvdA'ers twijfel over Asscher als partijleider. "Lodewijk heeft een hele beperkte scope. Hij heeft nog geen tiende van het intellectuele vermogen van Diederik (Samsom, red). Je moet een heleboel ingewikkelde dossiers aan elkaar kunnen knopen. Op ethiek doet hij het fantastisch, maar van economie begrijpt hij geen fluit", aldus een PvdA'er.

"Lodewijk is een bestuurder, geen leider", stelt een andere PvdA'er. 

Als minister en vicepremier toonde hij zich een effectief politicus door deals te sluiten met partijen, opstandige Senatoren en sociale partners. Maar het partijleiderschap is een ander metier.

"Tijdens het verkiezingscongres in Utrecht keek iedereen uit naar de speech van Asscher. Maar op het moment dat ik kippenvel moest voelen, voelde ik het niet", aldus een PvdA'er.

En een ander: "Als je de speeches van Asscher vergelijkt met die van Diederik (Samsom, red). Bij Diederik hoorde je het vuur in zijn betoog. Bij Jesse zie je dat ook. Mensen stemmen daarop omdat je dan het idee krijgt dat iemand zijn werk doet", aldus een PvdA'er.

Een lichtpuntje voor de PvdA is dat Asscher snel lijkt te groeien in zijn rol als offensief partijleider. Bij de eerste debatten opende hij eerst stevig de aanval op Geert Wilders en wist hij later ook Jesse Klaver in het nauw te drijven.

Toekomst

De vertrekkend partijvoorzitter Hans Spekman zei toen hij zijn vertrek aankondigde dat de sociaaldemocratie altijd zal blijven bestaan. 

Misschien heeft hij gelijk, maar de partij zal moeten accepteren dat de partij niet méér recht heeft op zetels dan veel andere partijen om de PvdA heen. 

Daarbij zijn oplevingen mogelijk wanneer een aansprekende leider het verhaal geloofwaardig over het voetlicht kan brengen, zoals Samsom deed in 2012. De keerzijde is echter ook mogelijk, zoals we zagen bij de afgelopen verkiezingen, waarbij er juist heel veel zetels worden verloren.

De richtingenstrijd tussen progressief en conservatief links maakt het des te complexer om voor een brede groep kiezers herkenbaar te zijn. Een duidelijke keuze zou dan kunnen helpen, maar logischerwijs ook weer een groep afschrikken.

Bovendien zal de partij er nog een hele kluif aan krijgen om de jonge garde weer aan zich te binden. Die vinden momenteel meer inspiratie bij het GroenLinks van Jesse Klaver. Hij slaagde er afgelopen campagne wel in op een vernieuwde manier het contact te vinden met het electoraat.

Voor de PvdA breekt nu een periode van herbronnen en 'soulsearching' aan. Over vier jaar zal blijken wat dit heeft opgeleverd. Of de partij daarbij ook serieus het eigen bestaansrecht tegen het licht zal houden valt te betwijfelen, net als of dit gebeurt vanuit de oppositie of coalitie.

Want ook daar is de partij over verdeeld. Er zijn PvdA'ers die hun lidmaatschap zullen opzeggen als de PvdA na de afstraffing op 15 maart alsnog gaat regeren, een vermoedelijk net zo groot deel van de achterban vreest dat de PvdA in de marge van de oppositie ook weinig te winnen heeft. 

Welke koers de partij ook kiest, er is komende jaren genoeg om over na te denken.

Lees meer achtergrondverhalen in NUweekend