Ruim een miljoen mensen keek de afgelopen weken naar De Nieuwe Vermeer, een programma waarin zes vermiste werken van Johannes Vermeer tot leven worden gewekt. In elke aflevering maakten twee meesterschilders tegen betaling een precieze reconstructie. En er was een vrije categorie, waarvoor iedereen zich kon aanmelden met een eigen kunstwerk.

Professioneel kunstenaar Merel Jansen won die laatste categorie in de vijfde aflevering. Ze werd door de programmamakers gevraagd om mee te doen als meesterschilder, vertelt ze. Daar bedankte ze voor, waarna ze zich inschreef voor de vrije categorie.

Alle deelnemers moesten vervolgens een dichtgetimmerd contract tekenen, met de toezegging dat ze op ieder moment konden uitstappen. In dat contract, dat NU.nl in handen heeft, staat dat kunstenaars afzien van vergoedingen en dat ze zelf geen informatie over het verloop van de afleveringen naar buiten mogen brengen. Dat namen ze op de koop toe, want succes op de landelijke televisie zou goed kunnen zijn voor hun naamsbekendheid.

Maar met het contract deden alle kunstenaars ook afstand van het recht op naamsvermelding. En dus is De Nieuwe Vermeer niet verplicht hun volledige namen te noemen.

"Ik ging ervan uit dat dat was omdat ze in de trailers van het programma niet alle makers kunnen vermelden", vertelt de gevestigde kunstenaar Domenique Himmelsbach de Vries, die ook van tevoren door de programmamakers werd benaderd over de wedstrijd. Hij won in de vrije categorie van de eerste aflevering. "Maar in de uitzending verschenen alleen onze voornamen."

"Je doet het voor die exposure", legt Jansen uit. "Met zo veel kijkers haal je er vast iets uit. Nu was ik gewoon Merel uit Arnhem. Ik vond het sowieso jammer dat er in het programma vrij weinig aandacht was voor onze categorie. Ik ben naar New York geweest om Vermeer te bekijken, heb kleurenstudies gemaakt; alles wat een meesterschilder ook deed. Maar wij werden alleen zijdelings even genoemd."

Hanneke Holthuis, die met Pictoright opkomt voor de rechten van kunstenaars, is kritisch op het televisiecontract. "Naamsvermelding is een wettelijke norm die al meer dan honderd jaar geldt. Ik vind het kwalijk dat die wet niet wordt gerespecteerd. Vooral omdat er sprake is van iets wat naar uitbuiting neigt. Dat vind ik schokkend bij een publieke omroep." Omroep MAX zegt dat deze wet wél is nageleefd en dat de kunstenaars ermee hebben ingestemd dat ze afstand zouden doen van het recht op naamsvermelding.

Omroep MAX moest een selectie maken uit honderden "creatievelingen" - een bewust gekozen term. "De vrije categorie is zo divers dat die niet makkelijk in één woord te vangen is", zegt een woordvoerder van de omroep tegen NU.nl. "Er doen professionele kunstenaars, passievolle amateurs en beginnende makers mee. Soms zijn ze kort in beeld, soms wat langer, soms in een kader, soms vol. Ieders volledige naam in beeld brengen maakt het erg onrustig voor de kijker en kon soms praktisch niet omdat iemand maar heel kort te zien was. Vandaar deze keuze."

"Ik vind die belangen van MAX niet opwegen tegen de belangen van de kunstenaars", reageert Holthuis. "Zonder een vergoeding ben je de makers eigenlijk al aan het uitkleden. Voor kunstenaars is dit de enige manier om er nog iets uit te halen."

"Er wordt nog heel vaak gedacht: jij doet dit toch voor de lol?", zegt Jansen. "Maar ik heb twee kunstacademies afgerond en werk al jaren professioneel. Online kon je de finalisten van de vrije categorie wel nog terugvinden. Maar ook daar was het enorm zoeken, terwijl de meesterschilders breed werden uitgelicht. Onze categorie werd weggezet als een soort 'erbij'."

Met het contract deelden kunstenaars ook de exploitatierechten met Omroep MAX. Dit betekent dat de omroep de afbeeldingen eindeloos mag gebruiken om het programma te promoten. De kunstenaars kunnen het werk nog wel zelf verkopen. Holthuis: "Als jouw werk in een tijdschrift verschijnt, hoort daar normaal gesproken een vergoeding bij. Die lopen ze dus mis. Ik vind dat kwalijk."

"Kunstenaars zijn een hele precaire groep", zegt Himmelsbach de Vries. "We willen dat ons werk de aandacht krijgt die het verdient, voor alle inzet die we hebben getoond. Ik hoef geen geld als ik voor een talkshow of podcast zou worden gevraagd, misschien zelfs niet voor een lezing. Maar iemand wordt bijvoorbeeld wel betaald als hij een forensisch onderzoek moet doen voor een televisieprogramma. In de toekomst hoop ik dat we worden gezien als een serieuze, hardwerkende beroepsgroep. Niet als mensen die gratis content kunnen leveren."

Ondanks de kritiek blijven MAX en producent Helder trots op De Nieuwe Vermeer. "En op wat het programma teweeg heeft gebracht", schrijft de omroep. "Namelijk aandacht voor een van de bekendste schilders van Nederland en zijn vermiste werken, op een toegankelijke manier."

"We merken heel veel waardering vanuit de kijker. Ook de meeste professionele kunstenaars en deelnemers uit de vrije categorie zijn tevreden en blij met hun deelname. We vinden het ontzettend jammer dat een enkeling achteraf minder tevreden is."

Himmelsbach de Vries ziet al verbetering bij de omroep en producent Helder. "We hopen dat dit geen mosterd na de maaltijd is. We bieden aan om de volgende keer bij vergelijkbare programma's mee te kijken, om de belangen van kunstenaars te verzekeren."

Het is niet de eerste keer dat er kritiek klinkt op de manier waarop de NPO met kunstenaars omgaat. De Kunstenbond maakte zich in 2022 al zorgen over vergoedingen voor Sterren op het Doek. De vakbond opende een meldpunt voor onderbetaling van kunstenaars op televisie. De Nieuwe Vermeer wordt daar inmiddels ook genoemd.

Bart Drenth, voorzitter van de Federatie Beeldrechten, vond in 2022 al dat er eerlijker moet worden omgegaan met beeldrechten. "Waar de rechten voor bijvoorbeeld muziek en films steeds beter zijn beschermd, blijkt de urgentie bij beeld nog niet vanzelfsprekend. We pleiten voor een regeling waarin makers gepaste vergoedingen krijgen voor hun werk."

MAX laat weten dat het zijn gebruikelijke contract onder de loep gaat nemen. "Zoals bij elk programma zullen we de voorwaarden bij aanvang van een nieuwe serie tegen het licht houden. Mocht De Nieuwe Vermeer een vervolg krijgen, doen we dat ook hierbij."