Graffitikunst zoals wij die tegenwoordig kennen, is in de jaren zestig ontstaan in New York. Met viltstiften en spuitbussen werden (schuil)namen en andere boodschappen op allerlei plekken achtergelaten. Rijdende treinstellen, grote lege muren en aan de binnenkant van metro's: overal zag je de (schuil)namen van de makers.

Streetart is uit de graffitibeweging voortgekomen en is meer dan spuitbussen en kwasten. Het omvat verschillende kunstuitingen, zoals fotografie, posters en stickers. "Zowel bij graffitikunst als bij streetart is het belangrijkste podium voor kunstenaars de buitenruimte. De straat is hun canvas", zegt David Roos, curator van het STRAAT Museum in Amsterdam, in gesprek met NU.nl.

"Graffiti en streetart zijn de grotere kunstvormen van dit moment. Het bijzondere aan deze kunstvormen is dat ze vaak maatschappelijke en politieke thema's ter discussie stellen. De makers verzetten zich met hun werk tegen de gevestigde orde", voegt Roos toe.

Als je een werk van Karel Appel op je T-shirt wil zetten of een schilderij van Picasso wil hergebruiken, moet je daarvoor toestemming hebben. Kunstenaars, en dus ook graffitikunstenaars en streetartists, komen in aanmerking voor auteursrechtelijke bescherming. Dat recht geeft kunstenaars de mogelijkheid om geld te verdienen door hun eigen werk openbaar te maken en bijvoorbeeld te kopiëren, vertalen of verfilmen. Zolang daar geen afspraken over worden gemaakt, heeft alleen de maker dat recht.

Het auteursrecht ontstaat door het maken van een kunstwerk dat voldoet aan de wettelijke voorwaarden van, kort samengevat, "originaliteit en creativiteit". Bij graffiti is daar niet altijd sprake van. Zogenoemde 'tags' of 'throw ups' - (schuil)namen of woorden die op creatieve wijze worden geschreven - voldoen niet altijd aan die voorwaarden. "Maar in de praktijk is de drempel voor bescherming vrij laag en kunnen makers in de meeste gevallen wel een beroep doen op het auteursrecht", zegt Hanneke Holthuis, hoofd juridische zaken bij auteursrechtenorganisatie Pictoright.

Maar hoe zit het dan met kunstwerken in de openbare ruimte, bijvoorbeeld op een muur of langs het treinspoor? "In principe rust daar auteursrecht op. Het maakt daarbij niet uit of de kunst in opdracht is gemaakt of illegaal is geplaatst", legt Holthuis uit. "Bij streetart en graffiti gaat het vaak om illegaal geplaatst werk en dat past ook wel bij de rebelse aard van die kunstvormen."

Voor het auteursrecht maakt het dus niet uit of het kunstwerk met toestemming van bijvoorbeeld de gemeente is geplaatst. Maar voor het handhaven van dat recht wel. Als een kunstwerk illegaal wordt geplaatst, zal de maker de eigen identiteit niet willen onthullen vanwege de mogelijke gevolgen. Dat kan de maker bijvoorbeeld een boete of taakstraf opleveren.

En daar zit een probleem. Kunstenaars die bij een organisatie als Pictoright aankloppen omdat anderen hun werk zonder toestemming gebruiken, kunnen vaak alleen geholpen worden als zij zich bekendmaken. "Het gaat om een groep die onder de radar opereert en daarom sluiten zij zich niet massaal bij ons aan. Dat is jammer, want ze lopen daardoor geld mis. Juist graffiti en streetart worden vaak gebruikt voor commerciële doeleinden", zegt Holthuis. "We zijn daarom druk bezig om kunstenaars over hun rechten te informeren."

Kunstenaars lopen nu geld mis. Niet alleen omdat ze door hun anonimiteit lastiger aanspraak kunnen maken op hun auteursrecht, maar ook omdat opdrachtgevers ze niet weten te vinden. Maar Roos ziet daar langzaam verandering in komen. "We zien dat steeds meer streetartists werk maken in opdracht", zegt Roos. "En dat is een goede ontwikkeling, want kunstenaars horen gewoon betaald te krijgen voor hun werk. Zichtbaarheid is leuk, maar daar kan niemand van leven."

Er is meer dan auteursrecht. Makers bezitten ook persoonlijkheidsrechten. Die bepalen onder meer dat een ander het (kunst)werk niet mag wijzigen, misvormen of gebruiken zonder naamsvermelding van de maker. Dat recht geldt ook als het (kunst)werk in opdracht van die ander is gemaakt.

Een muurschildering mag bijvoorbeeld niet zomaar verplaatst of overschilderd worden. Ook niet als een gemeente of een andere opdrachtgever aan een graffitikunstenaar gevraagd heeft dat kunstwerk te maken. Daar moet een goede reden voor zijn en de kunstenaar moet erbij betrokken worden.

"In de praktijk gaat dat niet altijd zoals dat zou moeten", zegt Holthuis. "Er zal uiteraard sneller een goede reden zijn voor de gemeente om illegaal geplaatste graffiti of streetart te verwijderen. Maar zelfs illegaal geplaatste kunst kan belangrijk zijn en mag om die reden niet altijd zomaar verwijderd worden."

Roos: "We moeten het taboe doorbreken dat graffiti en streetart vandalisme zijn. Achter elk kunstwerk schuilt een verhaal. En als je dat snapt, krijg je vanzelf meer waardering voor deze kunstvormen."