De laatste harde cijfers komen uit 2018. Toen werd een internationaal onderzoek gepresenteerd waaraan 77 landen meededen. Hieruit bleek dat bijna een kwart van de Nederlandse tieners niet goed genoeg kon lezen om teksten écht te begrijpen.

In 2012 ging het nog om bijna één op de vijf tieners. De leesprestaties van Nederlandse jongeren daalden harder dan die in andere landen, constateerden de onderzoekers ook.

Pas eind december 2022 worden er twee nieuwe rapporten met actuele cijfers verwacht. Maar de eerste resultaten van een nieuw onderzoek van de onderwijsinspectie bevestigden in juni het beeld dat de trend nog niet is omgekeerd: "De leesprestaties van leerlingen aan het einde van de basisschoolperiode zijn deels nog onder het gewenste niveau. Ook blijkt dat de leesvaardigheid van leerlingen licht is gedaald ten opzichte van tien jaar geleden."

Wat de gevolgen kunnen zijn van weinig of niet lezen moet niet worden onderschat, zegt Jan-Willem Heijkoop van Lezen en Schrijven. Die stichting vestigt sinds 2004 de aandacht op de toenemende laaggeletterdheid in Nederland.

Ruim 2,5 miljoen volwassen Nederlanders kunnen niet goed lezen en schrijven - een op de zes burgers. Maar de kans is groot dat dit aantal stijgt als de ontlezing onder jongeren niet snel wordt aangepakt, waarschuwt Heijkoop.

"Wie niet goed kan lezen, komt op zo veel fronten niet goed mee in deze samenleving", legt hij uit. "Je kan minder goed omgaan met een computer of smartphone. Maar het is bijvoorbeeld ook veel moeilijker om vacatures te lezen of een sollicitatiebrief te schrijven. En denk aan het lezen van post van bijvoorbeeld de huisarts of de Belastingdienst, of bijsluiters bij medicijnen. Het kan verregaande gevolgen hebben als je dat soort zaken niet begrijpt doordat je niet goed kan lezen."

Het is heel lastig om één oorzaak van de hoge laaggeletterdheid in Nederland aan te wijzen, zegt Heijkoop. "De vergrijzing speelt bijvoorbeeld een rol: als we ouder worden, nemen onze taalvaardigheden af. Maar het is ook een groot probleem dat de taalachterstand van leerlingen als ze van school komen niet wordt ingehaald. Mensen schamen zich ervoor dat ze niet goed kunnen lezen en vragen liever niet om hulp."

Het Expertisecentrum Nederlands, dat een van de onderzoeken in december presenteert, sluit zich aan bij de stelling dat het van groot belang is dat het onderwerp bespreekbaar wordt gemaakt. "Het gevoel van urgentie is er wel, zowel bij het onderwijs zelf als bij de overheid", zegt Nicole Swart.

Het ministerie heeft recent ook geld vrijgemaakt voor het zogenoemde 'masterplan basisvaardigheden' dat onderwijsminister Dennis Wiersma in mei lanceerde. "Je merkt dat leraren allerlei initiatieven bedenken om leerlingen toch aan het lezen te krijgen. Iedereen snapt dat het anders en beter moet. Maar dat gaat niet van de ene op de andere dag. Het duurt jaren voordat je effect ziet van plannen die nu worden gelanceerd."

De boekenbranche doet haar uiterste best om jongeren met allerlei nieuwe initiatieven weer aan het lezen te krijgen. Boekenkoepel CPNB lanceerde recent korte verhalen die zich afspeelden in de wereld van het populaire videospel Assassin's Creed Valhalla. Het project, waaraan onder anderen schrijver Ronald Giphart meedeed, werd ontwikkeld in samenwerking met gameproducent Ubisoft.

"Wij horen van ouders dat kinderen lezen vooral met school associëren", legt directeur Eveline Aendekerk van CPNB uit. "Lezen wordt daardoor steeds minder als een vrijetijdsbesteding gezien. Bovendien is er ontzettend veel concurrentie van andere dingen die kinderen kunnen doen. Gamen staat daarbij bovenaan."

Het initiatief had effect: bijna de helft van de jonge gamers liet naderhand weten meer te willen gaan lezen. CPNB lanceert over twee weken een samenwerking met het digitale platform Minecraft rond de kinderboekenreeks De waanzinnige boomhut.

"We zien de afgelopen jaren dat 'onze' ogenschijnlijke vijanden als sociale media en gaming jongeren ook juist kunnen helpen de weg naar het boek terug te vinden", constateert Aendekerk met trots. "En als kinderen in hun vrije tijd met plezier een boek oppakken, hebben ook hun schoolprestaties daar baat bij."

De Stichting Lezen en Schrijven beklemtoont wel dat het belangrijk is om verder te kijken dan alleen het onderwijs. "Het is goed om het probleem onder jongeren aan te pakken", zegt Heijkoop. "Maar het is nog lastiger om de laaggeletterde volwassenen te bereiken. Er rust een taboe op. Dat kan je alleen maar doorbreken als de samenleving in de hele breedte signalen herkent en durft te benoemen."

De stichting raadt mensen aan het onderwerp te bespreken met vrienden die mogelijk tot de groep laaggeletterden behoren. "Veel laaggeletterden denken dat zij de enige zijn met dit probleem, wat dus niet het geval is. En er zijn heel veel manieren om op een laagdrempelige manier je taalkennis bij te spijkeren. De meeste gemeenten en bibliotheken hebben bijvoorbeeld contact met vrijwilligers die lessen begrijpend lezen geven."