Pilecki wordt in mei 1901 geboren in het toenmalige Russische Rijk. Al op jonge leeftijd raakt zijn nationalistische kant geprikkeld. Als Polen na de Eerste Wereldoorlog in ere wordt hersteld, dreigt de Sovjet-Unie de gebieden alsnog te annexeren. Pilecki verzet zich daartegen.

Het kenmerkt Pilecki, die uitgroeit tot een van de fascinerendste verzetsstrijders in de Poolse historie. Tijdens zijn leven maakt hij beide wereldoorlogen en de Pools-Russische Oorlog mee.

Bij de start van de Tweede Wereldoorlog wordt opnieuw een beroep op Pilecki gedaan. Als cavalerieofficier vecht hij tegen de Duitsers die Polen binnenvallen. Maar Polen valt na een maand. De twee militaire brigades waarin hij dient worden vrijwel volledig vernietigd. Van de weinige overlevenden slaat een groot deel op de vlucht.

Pilecki blijft. Hij voegt zich bij het ondergrondse verzet tegen de Duitse bezetters. In die groepering ontstaat het idee om in Duitse concentratiekampen te spioneren. Over die kampen is dan nog relatief weinig bekend. "Maar Pilecki wist dat hij zijn leven op het spel zette", zegt cultuurhistoricus Iwona Gusc tegen NU.nl.

Pilecki, vader van twee kinderen, biedt zich vrijwillig aan. "Hij wist precies wanneer en waar razzia's werden georganiseerd", zegt Gusc. "Hij zorgde ervoor dat hij toen in die wijk was, zodat hij met de massa werd gearresteerd."

In september 1940 arriveert hij in Auschwitz, in het hoofdonderdeel dat door de Duitsers Stammlager werd genoemd. Enkele tientallen medegevangenen worden ter plekke doodgeslagen. Anderen worden gewaarschuwd dat ze het niet lang zullen volhouden.

Pilecki verblijft er uiteindelijk bijna duizend dagen. In het kamp moet hij het moreel van Poolse politieke gevangenen hoog houden en de situatie in het kamp vastleggen. Dat doet hij door brieven via gevangenen naar buiten te smokkelen.

Zijn bevindingen worden gebundeld in een rapport dat de geallieerden voor het eerst een inkijkje biedt in de gruwelijke misdaden die de nazi's er begaan. Zijn eerste bericht liegt er niet om. "Bombardeer Auschwitz", citeert The Washington Post. "Zelfs als iedereen hier daarbij omkomt. De omstandigheden zijn weerzinwekkend."

Mede door de berichten van Pilecki en verzetsstrijders als Jan Karski ontstaat er in de loop van de oorlog een steeds beter beeld van de massale volkerenmoord. "Vanuit alle bezette landen worden Joden onder vreselijke omstandigheden naar Oost-Europa gebracht", zegt de Britse minister van Buitenlandse Zaken eind 1942.

"Mensen werken zich langzaam dood. De zwakkeren laten ze verhongeren of opzettelijk afmaken in massa-executies. Het aantal slachtoffers loopt waarschijnlijk in de honderdduizenden: allemaal volstrekt onschuldige mannen, vrouwen en kinderen."

Pilecki zet in zijn drie jaar in Auschwitz een ondergrondse organisatie op die gevangenen probeert te helpen. In 1942 weet zijn organisatie via een handgemaakt radiozendtoestel de buitenwereld te bereiken. Dat terwijl de leden zelf ook blootstaan aan de wreedheden in het concentratiekamp: ze worden uitgehongerd en onderworpen aan zwaar werk.

"Hij heeft in onmenselijke omstandigheden onderzoek gedaan", zegt Gusc. "En voor zover bekend was Pilecki altijd ontzettend empathisch naar anderen toe. Hij liet duidelijk merken dat hij onbevooroordeeld was qua etnische achtergrond. Hij zag de menselijke tragedie."

De discussie over de vraag of een bombardement de juiste aanpak zou zijn geweest, zal vermoedelijk nooit worden beslecht. Pilecki blijft tijdens zijn jaren in Auschwitz wél hopen op hulp van buitenaf. In 1943 laat hij die hoop definitief varen en besluit hij te ontsnappen. Een baantje buiten de kampgrenzen biedt hem die kans.

Pilecki duikt een jaar later weer op. Dan bij de befaamde Opstand van Warschau. Het Poolse verzetsleger probeert de Poolse hoofdstad te bevrijden van de Duitse bezetters.

De verzetsstrijders verliezen. Tienduizenden komen om of raken gewond en Warschau wordt bijna helemaal vernietigd. Pilecki wordt opgesloten in een kamp voor Poolse oorlogsgevangenen. Daar wordt hij een jaar later bevrijd door de Amerikanen.

Maar na het einde van de Tweede Wereldoorlog is de onrust in Polen nog niet voorbij. De Sovjet-Unie wil de greep op het land verstevigen. Tot afkeer van Pilecki keert de afgezette Poolse regering niet terug.

"In Polen woedde een burgeroorlog. Een communistisch regime was nog niet geïnstalleerd, maar wist uiteindelijk wel de macht te grijpen. In die tussenperiode - tot 1947 - probeerden Poolse groeperingen dat regime tegen te werken. Ook de groep van Pilecki", legt Gusc uit.

Pilecki zet een spionagenetwerk op, waarmee hij informatie blijft delen met de afgezette Poolse regering. "Maar toen de geheime politie op gang kwam, begon het communistische regime ook politieke tegenstanders te vervolgen", zegt Gusc. "Door de staatspropaganda werd hij als vijand van de staat neergezet."

De verzetsheld wordt door het regime veroordeeld en wreed gemarteld. Op 25 mei 1948 wordt hij uiteindelijk geëxecuteerd. Alle documenten die zijn heroïsche daden beschrijven, worden weggestopt in een besloten archief. De geschiedenis wordt uitgewist.

"Er kwam zelfs censuur op het gebruik van zijn naam", zegt Gusc. Mede daarom is het verhaal van Pilecki internationaal niet breed bekend, vermoedt zij. "Hoe kan het internationaal worden opgepikt als hij in eigen land niet in de geschiedenisboeken wordt opgenomen?"

In de jaren negentig krijgt Pilecki toch de eer die hij verdient. Het communistische regime komt ten val en onder het nieuwe bewind wordt het Poolse oorlogsarchief opengebroken. Oorlogshelden als Pilecki ontvangen postuum alsnog de onderscheidingen. Pilecki wordt onder meer toegelaten tot de Orde van de Witte Adelaar, de hoogste Poolse onderscheiding.

Sindsdien worden talloze instituten, straten en monumenten naar hem vernoemd. "Iedereen ziet nu dat hij onterecht is veroordeeld en gemarteld. Hij was een soort vergeten held. Zijn bijdragen aan het ondergrondse verzet waren niet goed naverteld. Als dat meteen was gedaan, had hij direct medailles gekregen."