"Wat er in Oekraïne gebeurt, is eigenlijk geen botsing tussen Moskou en Kyiv. Het is een militaire confrontatie tussen Rusland en de NAVO, bovenal de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk", zei Nikolai Patrushev afgelopen dinsdag tegen de Russische krant Argumenty i Fakty. Hij is voorzitter van de Russische nationale veiligheidsraad en een nauwe bondgenoot van president Vladimir Poetin.

"De plannen van de westerlingen zijn om Rusland uit elkaar te blijven trekken en het uiteindelijk van de politieke wereldkaart te wissen", stelt Patrushev.

Rusland en de NAVO hebben altijd een ingewikkelde verhouding gehad, zegt historicus Hidde Bouwmeester, die zich specialiseert in Rusland na de Sovjet-Unie.

De NAVO werd opgericht om tegenwicht te bieden aan de Sovjet-Unie. Na het einde van de Koude Oorlog groeide het bondgenootschap, door de eenwording van Duitsland en de geleidelijke toetreding van voormalige Oostbloklanden. Militair liet de NAVO zich gelden met bombardementen in de Joegoslavië- en Kosovo-oorlogen, de invasie van Afghanistan na de terreuraanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001 en een interventie in Libië.

In het vorige decennium ging het niet best met het westerse bondgenootschap. De VS kon het moeilijk verkroppen dat Europese landen naar verhouding weinig bijdroegen aan de militaire slagkracht. De focus van de Amerikanen draaide toch al weg van Europa en richting China.

De toenmalige Amerikaanse president Donald Trump speelde hardop met de gedachte om uit de NAVO te stappen. Zijn Franse evenknie Emmanuel Macron waarschuwde in 2019 dat het bondgenootschap "hersendood" was geraakt.

De Russische invasie van Oekraïne was de blikseminslag die het brein van de NAVO weer deed aanslaan. Lidstaten leveren Oekraïne wapens en andere steun. De NAVO-aanwezigheid in Oost-Europa wordt opgevoerd en Zweden en Finland hebben opeens besloten dat toetreding tot het bondgenootschap toch een goed idee is. De NAVO is sinds het einde van de Koude Oorlog niet zo relevant geweest als nu.

Na die Koude Oorlog leken de NAVO en Sovjettegenhanger het Warschaupact overbodig te zijn geworden. Het Warschaupact viel in 1991 uit elkaar. Bouwmeester: "Aanvankelijk bestond in Rusland het idee dat de NAVO ook zou worden opgedoekt en er een pan-Europese veiligheidsorganisatie zou komen."

Toen dat niet gebeurde, wilde Rusland zelf toetreden. Bouwmeester: "De toenmalige Russische president Boris Yeltsin zei in februari 1993: 'Wij willen lid worden van de NAVO. Andere oud-Sovjetstaten kunnen ook lid worden, maar Rusland moet dan wel eerst.'"

Er werden plannen gemaakt voor nauwe samenwerking en Rusland, de VS en het Verenigd Koninkrijk tekenden veiligheidsgaranties voor Belarus, Oekraïne en Kazachstan, in ruil voor hun kernwapens uit de Sovjettijd.

Helemaal koek en ei was het niet: Moskou veroordeelde de NAVO-bombardementen in de Kosovo-oorlog in 1999 en was het niet eens met de inrichting van de vredesoperatie die volgde. Ook de toetreding van Polen, Tsjechië en Hongarije viel niet goed in Rusland, maar de kritiek vanuit het Kremlin werd genegeerd door het bondgenootschap.

Poetin trad in 1999 voor het eerst aan als Russisch president. Hij zei ook een NAVO-lidmaatschap voor zijn land te willen. Bouwmeester: "Of dat heel erg gemeend was, is een tweede vraag." Rusland gaf de Amerikanen na de terreuraanslagen van 11 september 2001 toegang tot luchtmachtbases en voorzag ze van waardevolle inlichtingen over Afghanistan.

Waar liep het dan echt mis tussen Rusland en de NAVO? "De kleurenrevoluties", zegt Bouwmeester. "Dat was de breuk." Vanaf 2004 brachten massale protesten pro-Russische regeringen ten val in verschillende oud-Sovjetlanden, zoals Georgië en Oekraïne. Die trend was een bedreiging voor het bewind van Poetin. Wat in Kyiv kon gebeuren, kon ook in Moskou.

De Russische president dacht niet dat het echt volksbewegingen waren, zegt Bouwmeester. "Hij heeft altijd geloofd dat het Westen erachter zat."

Het hielp niet dat de nieuwe regeringen in Georgië en Oekraïne interesse toonden in de NAVO en de EU. De VS drong sterk aan op een NAVO-lidmaatschap voor de twee, tot woede van Moskou. Op een top in Boekarest werd besloten dat Georgië en Oekraïne daar nog niet klaar voor waren, maar de NAVO verklaarde wel dat beide landen ooit lid zouden worden.

Uiteindelijk wisten de politici die waren opgestaan tijdens de kleurenrevoluties veel van hun beloftes niet waar te maken. Daarmee leek het gevaar geweken dat de democratische en anticorruptiebeweging zou overslaan naar Rusland. Dat het daar tussen 2011 en 2013 toch tot grote politieke protesten kwam, was een nare verrassing voor het Kremlin. Bouwmeester: "Poetin denkt dat die werden georganiseerd door de CIA. Hij is steeds meer in zijn eigen propaganda gaan geloven."

Een Russisch NAVO-lidmaatschap raakte verder uit beeld en Moskou voelde zich steeds verder omsingeld door de NAVO-uitbreiding naar het oosten. Er ontstond een 'dolkstootlegende', zoals die in Duitsland na het einde van de Eerste Wereldoorlog. Veel Russen vinden dat hun land na de val van de Sovjet-Unie in de rug werd gestoken. De Koude Oorlog eindigde voor hen in een onverteerbaar vernederende vrede.

Tijdens een nieuwe kleurenrevolutie in Oekraïne in 2013 en 2014 werd de pro-Russische president Viktor Yanukovych verjaagd, nadat hij had geweigerd een associatieovereenkomst met de EU (die van het referendum in Nederland) te ondertekenen.

Rusland reageerde door de Krim te annexeren en een 'burgeroorlog' in Oost-Oekraïne op te tuigen om het buurland te destabiliseren. Toch bleef Oekraïne verder naar het Westen trekken. NAVO-landen begonnen wapens te leveren en lieten Oekraïne meedoen met militaire oefeningen.

Oekraïne was niet het enige moeilijke dossier in de relatie tussen Rusland en de NAVO. Er werd bijvoorbeeld geruzied over de plaatsing van raketten op andere plekken in Europa. De Russische steun voor de Syrische dictator Bashar Al Assad en het toenemend autoritaire bewind van Poetin in eigen land kregen veel kritiek uit Amerikaanse en Europese hoofdsteden.

De Russische retoriek over bedreiging door de NAVO wordt in westerse landen veelal weggezet als een dunne smoes om de invasie van Oekraïne te rechtvaardigen. Het heersende beeld is dat Poetin uit is op verovering en droomt van een Groot-Russisch rijk.

Maar niet iedereen is het daarmee eens. De prominente Amerikaanse politicoloog John Mearsheimer zegt bijvoorbeeld dat de NAVO hoofdverantwoordelijk is, omdat Ruslands angst voor omsingeling lang werd genegeerd. Daarbij is het niet van belang of de NAVO écht een bedreiging voor Rusland is, maar wel dat dit in Moskou zo wordt ervaren, stelt hij.

Voor anderen is dat als vloeken in de kerk. Er kan geen enkel excuus zijn voor het binnenvallen van een soeverein ander land, vinden zij. Zeker niet omdat het zelf keuzes maakt over z'n eigen toekomst. Mearsheimers wat kille analyse van het gedrag van grootmachten botst met hun morele verontwaardiging over de oorlog en de verschrikkingen die ermee gepaard gaan.

Hoe de historici van de toekomst de aanloop naar de oorlog ook optekenen, het staat vast dat Rusland en de NAVO in Oekraïne wel degelijk tegenover elkaar staan, of ze direct met elkaar vechten of niet. Zelfs als er in Oekraïne vrede komt, is dat niet het einde van de rivaliteit tussen de twee machtsblokken.

En dan hebben we het nog niet eens over China gehad.