Eind jaren negentig stelden artsen prostaatkanker vast bij Tutu. Daarna werd hij verschillende keren in het ziekenhuis opgenomen voor onder meer kankerbehandelingen. In 2010 trok hij zich officieel uit de openbaarheid terug.

In juli van dit jaar was hij nog wel te zien in een videoboodschap tijdens de Internationale Aids Conferentie. Hij zag er uitgemergeld uit, maar was intellectueel scherp als altijd.

"Uiteindelijk stierf hij vanmorgen op negentigjarige leeftijd, vredig in het Oasis Frail Care Centre in Kaapstad", laat de familie in een verklaring weten.

Volgens de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa behoorde Tutu tot "een generatie van uitstekende Zuid-Afrikanen die ons een bevrijd Zuid-Afrika hebben nagelaten", van wie het land nu afscheid moet nemen. Ramaphosa noemde Tutu verder "een patriot die zijn gelijke niet kende, een principieel en pragmatisch leider die betekenis gaf aan de Bijbelse opvatting dat geloof zonder goede werken een dood geloof is."

Desmond Mpilo Tutu, geboren op 7 oktober 1931 in Klerksdorp in de provincie Transvaal, was een opgewekte en volhardende tegenstander van de apartheid in Zuid-Afrika. Voor zijn geweldloos verzet kreeg de geestelijke in 1984 de Nobelprijs voor de Vrede.

In 1985 werd Tutu de eerste zwarte aartsbisschop van Kaapstad en daarmee het hoofd van de Anglicaanse Kerk van zuidelijk Afrika. In de jaren tachtig werd Tutu enkele malen gearresteerd, onder meer in 1988 toen hij protesteerde tegen het verbieden van zeventien antiapartheidsorganisaties. De apartheid was volgens Tutu niet alleen onrechtvaardig, maar ook on-Bijbels en onchristelijk.

Hij was midden jaren negentig voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, die er na het apartheidsregime naar streefde de verschillende bevolkingsgroepen in Zuid-Afrika in vrede met elkaar te laten leven.

Tutu stond bekend om zijn humor en zelfspot. Maar de steeds succesvollere strijd tegen de apartheid had hem zelfingenomen gemaakt, erkende hij in 1996. "Ik hoop dat de mensen mij dat willen vergeven", zei hij in dat jaar, waarin hij afscheid nam als aartsbisschop.

In 2012 werd hij benoemd tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau. Tijdens zijn bezoek aan Nederland liet hij weten dat de comateuze prins Friso zijn ogen had geopend toen diens vrouw Mabel hem begroette. Dat was waarschijnlijk loslippigheid van Tutu, een bekende van Mabel, omdat de gezondheidstoestand van de prins tot die tijd onderwerp van stilzwijgen was.

Hij bleef tot op hoge leeftijd kritisch. Zo veroordeelde hij in 2014 de Zuid-Afrikaanse president Jacob Zuma na beschuldigingen van corruptie in verband met een dure verbouwing van zijn huis ter waarde van 23 miljoen dollar (20 miljoen euro).