Sinds 2008 meet Rijkswaterstaat op ongeveer veertienhonderd locaties hoe schoon Nederland is en welke soorten afval op straat liggen. Voedsel- en drankverpakkingen zorgen voor de meeste vervuiling (48,3 procent). Daarnaast zijn kauwgom en sigarettenpeuken grote vervuilers.

Zwerfafval is schadelijk voor het milieu, trekt ongedierte aan en kan in het water terechtkomen. Daarom zijn steeds meer maatregelen ingevoerd om zwerfafval te verminderen.

"De zwerfafvalproblematiek en het milieu in het algemeen staan nu meer dan ooit op de publieke agenda", zegt Elise Mooijman van Stichting Nederland Schoon. Zowel vanuit de overheid als de Europese Unie en de maatschappij wordt veel gedaan om zwerfafval tegen te gaan.

Zo wordt komende zaterdag alweer de 21e editie van de jaarlijkse Landelijke Opschoondag georganiseerd. Ook zijn er nieuwe Europese regels voor wegwerpplastic. Maar waarom ligt er dan nog altijd zo'n 50 miljoen kilo zwerfafval op straat?

Volgens Mooijman is het zwerfafvalprobleem enorm complex. Zij kiezen bij Nederland Schoon aandachtsgebieden uit aan de hand van de rapporten van Rijkswaterstaat. "Voor elk gebied is een specifieke aanpak nodig", vertelt Mooijman.

"In de provincie Friesland is de hoeveelheid grof zwerfafval met 19 procent teruggedrongen dankzij het project 'Friesland 100 procent zwerfafvalvrij'. Alle achttien gemeenten binnen de provincie deden mee."

"Toen is met gemeenteambtenaren gekeken of de basis wel op orde was. Zijn er voldoende afvalbakken? Staan ze op de juiste plek? Zijn ze schoon en worden ze voldoende geleegd?"

Landelijk ziet Mooijman ook verbetering: "Elk jaar komen er meer mensen bij in Nederland. Rijkswaterstaat rapporteert desondanks geen stijgende trend in de hoeveelheid zwerfafval."

Toch hebben mensen niet het idee dat Nederland schoner wordt. Rijkswaterstaat doet twee keer per jaar onderzoek naar de beleving van mensen. 2021 was het jaar waarin mensen het minst tevreden waren over de hoeveelheid zwerfafval sinds de meting is gestart in 2008.

Ook vindt een meerderheid dat het schoonhouden van Nederland niet alleen een taak is van de overheid.

"De sleutel tegen zwerfafval ligt bij het menselijk gedrag", legt gedragspsycholoog Luuk Bos uit. "En ook gedrag is complex."

Bos houdt zich vanuit zijn werk bij psychologisch adviesbureau D&B bezig met gedragsverandering om zwerfafval te verminderen. Zij ontwikkelden een gedragsaanpak voor de Rijksoverheid, die nu wordt ingezet om gemeenten te trainen. Meer dan de helft van de gemeenten doet aan gedragssturing om zwerfafval te bestrijden.

Bos: "Zwerfafval los je op als wij ons gedrag aanpassen. Als we het blikje niet op de grond, maar in de prullenbak gooien. Maar dat gedrag wordt beïnvloed door de omgeving. De verantwoordelijkheid ligt bij de vervuiler én bij de overheid; die moet naar het gewenste gedrag sturen."

Dat sturen kan bijvoorbeeld door genoeg opvallende afvalbakken op de juiste looproutes te plaatsen. "Afvalbakken zijn vaak grijs en onopvallend. Maar als ze felgroen zijn, werkt dat beter voor het onderbewustzijn", zegt Bos.

"Voor veel mensen is afval opruimen geen prioriteit. Daarom zit het als gedrag in een onbewuste automatische piloot." Volgens Bos zijn er in Nederland wel genoeg prullenbakken, maar worden ze niet altijd op de juiste plekken geplaatst. In grote steden worden afvalbakken soms niet vaak genoeg geleegd.

"Ons gedrag passen we onbewust aan op dat van andere mensen. In een park waar veel afval ligt, is de kans groter dat jij ook vervuilt. Onbewust ga je mee met de slechte norm."

"Als in een gebied veel normoverschrijdingen plaatsvinden - bijvoorbeeld als er veel afval op straat ligt of alle fietsen schots en scheef staan - dan denk je onbewust dat het oké is om hier de regels te overtreden. In de psychologie heet dat de broken windows-theorie."

Bos: "Daarom is zoiets als een Landelijke Opschoondag meer dan alleen het oude zwerfafval opruimen op straat. Je voorkomt ook toekomstig afval met een schoonmaakactie. De slechte norm wordt opgeruimd."

Sinds 1991 zet Nederland Schoon het zwerfafvalprobleem op de publieke agenda, onder meer met opschoonacties. Dit jaar zijn al 31.072 acties aangemeld. Per actie zijn er tussen de één en driehonderd (of meer) deelnemers.

De acties kunnen heel klein zijn, bijvoorbeeld door die dag met een paar mensen zwerfafval te rapen. Ook zijn er grotere acties aan te maken op de website van Nederland Schoon. Wie een actie aanmaakt, kan gratis grijpers, handschoenen en plastic afvalzakken krijgen.

Verschillende lokale overheden en bedrijven doen mee. De gemeente Roosendaal heeft 42 acties aangemaakt en in Gouda worden peuken geraapt in de binnenstad. McDonald's beloont op 18 maart elke gast met een kop koffie of thee wanneer hij samen met de crew van het restaurant de omgeving opruimt. Iedereen kan een vuilniszak ophalen in het restaurant en die dezelfde dag vol inleveren.

Dat bedrijven, die voor veel plastic afval zorgen, meehelpen en meebetalen aan het opruimen is een eis van de Europese Unie. In het kader van die Europese eisen heeft Nederland een ministeriële regeling om de hoeveelheid wegwerpplastic te verminderen. Maatregelen worden tot 2025 langzaamaan ingevoerd. Sinds 2021 zit daarom statiegeld op kleine plastic flesjes.

Vanaf 1 april 2023 wordt ook statiegeld ingevoerd op blikjes drank. Het kabinet wilde het aantal plastic flesjes en blikjes in het zwerfafval eerst op andere manieren verminderen. Omdat dit te complex bleek, is besloten over te gaan op de statiegeldmaatregel.

Dit laat zien dat zwerfafval tegengaan een moeilijke opgave is. Of statiegeld heffen werkt tegen zwerfafval, is ook nog niet duidelijk. Een eerste uitgebreid rapport over de effecten van statiegeld op kleine plastic flesjes komt in augustus.