Antisemitisme neemt toe in crisistijd: 'Mensen zoeken al gauw een zondebok'

"Ik houd mijn hart vast", zegt Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding (NCAB) Eddo Verdoner. "Uit het verleden is gebleken dat antisemitisme toeneemt wanneer er onrust ontstaat in de samenleving. Zo ging het ook tijdens de coronacrisis."

De belangrijkste kabinetsadviseur op dit thema is er zeker van dat mensen ook tijdens de huidige kostencrisis Joden als zondebok zullen aanwijzen. "Daar kun je de klok op gelijkzetten."

Hoogleraar Joodse studies Bart Wallet is het eens met de kabinetsadviseur. "Helaas heeft de Nationaal Coördinator gelijk. Op het moment dat er crises zijn, hebben veel mensen het gevoel dat ze de grip op hun leven verliezen."

Een complottheorie biedt mensen dan een eenvoudige oplossing voor een complex probleem. "Dat raakt snel vermengd met antisemitisme", vertelt de hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam.

Stichting Centraal Joods Overleg heeft geen cijfers. Wel merkt de koepel van Joodse organisaties dat Joden sinds het voorjaar meer te maken krijgen met antisemitisme. "Vooral via sociale media", zegt een woordvoerder.

Het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) houdt cijfers bij over antisemitisme. Een woordvoerder laat weten nog geen recente gegevens te hebben. Wel deelt de lobbyorganisatie voor de belangen van Joden de zorgen van de kabinetsadviseur.

Ook het Verwey-Jonker Instituut onderschrijft de zorgen van de kabinetsadviseur. "Als er problemen ontstaan, ontstaan er ook meer complottheorieën", zegt sociaal psycholoog Ron van Wonderen namens het onafhankelijke kennisinstituut.

De Anne Frank Stichting stelt net als Verdoner dat Jodenhaat tijdens de coronacrisis onderdeel was van complottheorieën. "Er lijkt meer ruimte te zijn ontstaan voor antisemitische ideeën", zegt criminoloog en onderzoeker Willem Wagenaar namens de stichting. "Dat zie je ook bij politieke partijen."

Mensen denken volgens Verdoner ten onrechte dat er geen antisemitisme is wanneer je geen Joden ziet. Als voorbeeld geeft de kabinetsadviseur de antisemitische leuzen die toeschouwers roepen in voetbalstadions.

"Er is zelfs antisemitisme als er niet eens Joden aanwezig zijn. Wat je in de voetbalstadions ziet, heeft zijn effect in de klas en op het werk. Het wakkert ook andere haat aan, bijvoorbeeld tegen vreemdelingen. Daarmee is antisemitisme een gevaar voor de rechtsstaat."

In Nederland leven 40.000 à 50.000 Joden. Verdoner vermoedt dat het aantal Nederlandse daders van antisemitisme groter is.

Uit onderzoek van de Universiteit Utrecht naar online incidenten in 2020 bleken 200.000 van de 2 miljoen Nederlandse berichten over Joden antisemitisch. Daarom is de bestrijding van online antisemitisme een van Verdoners prioriteiten. De overheid is wat de kabinetsadviseur betreft nog te veel ingericht op het bestraffen van fysiek antisemitisme, zoals op straat.

"Onze online en offline wereld zijn steeds meer met elkaar vervlochten", zegt de kabinetsadviseur daarover. "Mensen vinden wat ze op hun telefoon zien vaak belangrijker dan wat er gebeurt in de echte wereld."

Van 2019 tot 2021 maakte het kabinet elk jaar 1 miljoen euro vrij voor projecten rond de bestrijding van antisemitisme. Daarna verdween het jaarlijkse budget.

Verdoner betreurt dat: "Het zou enorm helpen als die gelden weer beschikbaar worden gesteld. Daarmee kunnen we concrete projecten uitvoeren."

De eerste antisemitismecoördinator is in april 2021 begonnen aan zijn taak. Verdoner werkt onder verantwoordelijkheid van het ministerie van Justitie en Veiligheid. Hij heeft donderdag zijn eerste werkplan voor antisemitismebestrijding gepresenteerd aan de Tweede Kamer.

Het werkplan loopt tot 2025. Volgens Verdoner is dat omdat naast snelle actie ook een lange adem nodig is. "Antisemitisme verandert steeds. We moeten dus voortdurend scherp blijven en ons blijven aanpassen in de bestrijding ervan."