"Of er ook sprake was van directe discriminatie, moet per geval of groep van vergelijkbare gevallen worden beoordeeld en vastgesteld", zei staatssecretaris Marnix van Rij (Fiscaliteit en Belastingdienst) maandag. Volgens hem zat er bovendien "totaal geen beleid" achter het plaatsen van onschuldigen op zwarte lijsten, gebeurde het "onbewust" en werd "zonder kwade trouw" gewerkt.

De Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme, Rabin Baldewsingh, vindt dat het kabinet met deze uitspraken niet het hele plaatje laat zien. "Hoezo wil het kabinet niet spreken van directe discriminatie? Er waren tabellen gemaakt op basis van nationaliteit en godsdienst. Dat kan toch geen onbewust handelen van ambtenaren zijn geweest? Het systeem is hier heel nadrukkelijk leidend geweest, en niet zozeer het onbewust handelen."

Baldewsingh snapt dan ook niet dat Van Rij zegt dat hij "bewustwording wil creëren" bij de fiscus. "Hartstikke mooi dat hij institutioneel racisme heeft erkend. Nu moet hij doorpakken. Hij zegt dat hij dat gaat doen met bewustwording. Maar hoe dan als deze uitsluiting niet een kwestie van bewustzijn was, maar door het systeem kwam?"

Ook het College voor de Rechten van de Mens (CvdRM) vindt het verhaal van het kabinet nog niet genoeg. "Bij de erkenning past openheid over de fouten die zijn gemaakt", laat het College weten. "Als dit juridische consequenties heeft, dan moet het kabinet die aanvaarden."

Bovendien doet Van Rij de zaak volgens het College tekort door te zeggen dat er geen sprake was van kwade opzet. "Het klopt dat er bij institutioneel racisme niet per se sprake hoeft te zijn van kwaadaardige of racistische opzet bij ambtenaren. Maar dat doet niet af aan de ernst van de gevolgen voor individueel getroffenen."

Movisie-onderzoeker Hanneke Felten vindt de beoogde "cultuurverandering" die Van Rij voorstelt ook niet genoeg. Ze pleit voor een externe autoriteit waaraan de Belastingdienst verantwoording moet gaan afleggen over het beleid. "Verantwoording afleggen aan bijvoorbeeld de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme of het College voor de Rechten van de Mens betekent dat de vrijblijvendheid eraf gaat. De Belastingdienst kan dan gecontroleerd worden op gelijke behandeling."

Een andere optie is volgens Felten dat de Belastingdienst het beleid gaat verantwoorden tegenover ervaringsdeskundigen. Dat kan bijvoorbeeld een groep slachtoffers van het toeslagenschandaal zijn, aangevuld met inhoudelijk deskundigen.

Alleen inzetten op de door Van Rij genoemde cultuurverandering bij de Belastingdienst zet volgens Felten geen zoden aan de dijk. Niet alleen wat mensen denken, maar ook wat ze doen moet veranderen, vindt ze. "Het ging bij de Belastingdienst niet om onbewuste vooroordelen. Je hebt er bijzonder weinig aan om je bewust te zijn van je eigen vooroordelen over mensen met een migratieachtergrond als je vervolgens alsnog de opdracht krijgt om ze extra in de gaten te houden."