Het Openbaar Ministerie (OM) heeft steeds meer te maken met zaken waarin sprake is van opruiing of bedreigingen via vooral sociale media. "Mensen reageren hun boosheid af op een toetsenbord zonder te realiseren wat ze ermee aanrichten", zegt Gerrit van der Burg, de hoogste baas van het OM, tegen NU.nl.

Volgens Van der Burg heeft Nederland momenteel een gepolariseerde samenleving "waarin iedereen maar wat roept". "Het ontbreekt echt aan fatsoen en dat zeg ik niet alleen als baas van het OM, maar ook als burger."

Van der Burg is voorzitter van het College van procureurs-generaal en bekleedt daarmee de hoogste positie binnen het OM. Hij zag het aantal meldingen van bedreigingen van politici in 2020 toenemen naar 500, tegenover 393 in 2019. Het totale aantal rechtszaken over bedreigingen nam vorig jaar toe met 771.

Dit jaar zijn er al 164 verdachten van opruiing opgeroepen om voor de rechter te verschijnen. Dat waren er in 2020 nog 69 en in 2019 'slechts' 19. De toename is voor een groot deel te herleiden tot het instellen van de avondklok begin dit jaar. Daardoor waren er in verschillende steden rellen, die soms waren aangespoord of aangemoedigd door opruiende teksten op sociale media of chatdienst Telegram. Een deel van de gedaagden werd veroordeeld tot uiteenlopende straffen, anderen werden vrijgesproken.

Besef van kracht woorden komt vaak pas achteraf

Volgens Van der Burg beseffen maar weinigen wat hun woorden teweegbrengen. "Berichten als 'we weten waar je kinderen wonen' en 'ze gaan eraan'. Mensen zijn oprecht bang. En het vergrijp is zo gepleegd. Het enige wat je nodig hebt is een toetsenbord."

D66-leider Sigrid Kaag bracht het begin oktober in haar eigen woorden naar voren in de rechtbank in Den Haag. "Ik was echt ontredderd en ik voelde de angst die het moet inboezemen", aldus de politicus. "Hoe veilig ben ik nog? Hoe veilig zijn mijn man en kinderen?"

Het was een reactie op de doodsbedreiging van de 43-jarige Erik van Z., die hij via Facebook onder de profielnaam X deed. Op 12 oktober werd hij veroordeeld tot vijf maanden celstraf, waarvan twee voorwaardelijk.

Van Z. verklaarde: "Ik deed het gewoon in een opwelling van woede. Het was impulsief en ik schaam me er diep voor." Dat is volgens Van der Burg typerend voor de houding van veel verdachten in dit soort zaken. "Maar ondertussen zijn wij wel behoorlijk intensief bezig geweest om zo'n zaak op te lossen."

"Om maar te zwijgen over de impact op de bedreigde", vervolgt Van der Burg. Deze week maakte Feyenoord-directeur Mark Koevermans bekend terug te treden vanwege bedreigingen aan zijn adres. "Dat is nogal wat. Zo'n beslissing maak je niet lichtzinnig. Dat laat zien wat de impact kan zijn."

Rellen na de invoering van de avondklok.

Niet alle berichten zijn strafrechtelijk verwijtbaar

Uit de "stroom aan berichten", zoals Van der Burg het zelf omschrijft, komt lang niet alles in aanmerking voor strafrechtelijke vervolging.

De OM-baas begrijpt dat dit soms tot onbegrip bij de burger leidt. "Veel opmerkingen zijn onfatsoenlijk, onbeschoft of kwetsend. Dat vind ik ook. Er kan veel gezegd worden onder de vrijheid van meningsuiting en dat is volledig terecht. Totdat een uiting strafbaar is, dan zijn wij aan zet. Wij zijn er niet om kwetsend gedrag te verbieden. Dat is censuur. Wij zijn er om strafbare feiten te vervolgen. Maar burgers kunnen niet zien welke afwegingen wij achter de schermen maken."

Ook is er nog het capaciteitsprobleem binnen de politie en het OM. "We moeten simpelweg keuzes maken", laat Van der Burg weten. "Voor elke zaak die we wel doen is er ook een die we tegelijkertijd niet kunnen afhandelen, zo simpel is het."

"Bij de keuze waar we onze opsporingscapaciteit op inzetten, houden we rekening met de ernst van de bedreiging, de massaliteit en de te beschermen belangen", vervolgt hij. "Is het iemand met een publieke functie? Bijvoorbeeld een politieagent, journalist of politicus. Mensen die zich inzetten voor de samenleving en de democratie moeten zich beschermd weten."

Koppeling met coronacrisis is een logische

De gedachte dat de coronacrisis voor de toename van beledigende, dan wel opruiende of bedreigende berichten heeft gezorgd, is een logische, maar Van der Burg weet niet of er een directe koppeling is. "Er is veel onvrede in de samenleving. Die was er altijd al, maar die is door de pandemie wel groter geworden."

"Er is ook een soort verbinding ontstaan tussen ontevreden groepen. Dat maakt het sentiment harder en vervolgens zie je dat op sociale media makkelijker die drempel overgestapt kan worden omdat er niemand is die je corrigeert."

Bij complotdenkers is volgens de OM-topman hetzelfde te zien. "Het is niet verboden om in complotten te denken, maar het is een soort gesloten denksysteem. Je laat geen impulsen van buiten toe en dat is natuurlijk wel het risicovolle. Je eigen mening wordt steeds meer versterkt en als er dan tegen wordt opgetreden omdat er een grens is overschreden, wordt dat optreden weer gezien als een onderdeel van het complot. Dus die cirkel wordt niet doorbroken."

Onlangs werden door het OM nog twee Telegram-kanalen gesloten die waren opgezet door complotdenkers Wouter Raatgever, Joost Knevel en Micha Kat. De verdenking is dat via de kanalen Bataafse Republiek en Bataafs Nieuws bedreigingen en opruiende en lasterlijke berichten waren geplaatst. Op de kanalen werden ook privégegevens gedeeld van mensen die betrokken zijn bij de vaccinatiecampagne tegen COVID-19. Op het moment van opdoeken hadden de kanalen meer dan dertienduizend leden.

Oplossing ligt niet in het strafrecht

Van de mensen achter de bedreigingen en opruiing is geen standaard profiel te maken. "De mensen die we aanhouden zijn wel vaak man en als het gaat om opruiing zijn het vaak minderjarigen, maar ik kan daar geen conclusies aan verbinden."

Hoewel er van straffen een afschrikkende werking uit kan gaan, ligt de oplossing voor dit probleem volgens Van der Burg niet in het strafrecht. "Waar ik toe oproep, is om elkaar weer te respecteren en de verhoudingen weer te normaliseren. Het wordt van kwaad tot erger."