De gemeente Bodegraven startte vrijdag een rechtszaak tegen drie complotdenkers die het nepnieuws verspreiden dat er sprake was van een pedoseksueel netwerk. Verstandig, vindt criminoloog Peter Klerks, schrijver van het boek Door leugens verleid. Nu kan de rechter vaststellen hoever je op het internet kan gaan met het uiten van beschuldigingen.

In februari leidden oproepen door complotdenkers op sociale media ertoe dat grote groepen mensen in Bodegraven bloemen kwamen leggen op graven van slachtoffers van vermeende rituele kindermoorden (zonder dat hiervoor ooit ook maar enig bewijs is geleverd). Bij de graven plaatsten de bezoekers bordjes met daarop teksten als "slachtoffers van kindermisbruik" en "satanische pedoterreur". Bij de gemeente kwamen tientallen bedreigingen binnen.

Volgens criminoloog Klerks heeft de coronapandemie ertoe geleid dat burgers vatbaar zijn voor complottheorieën zoals die in Bodegraven. De avondklok, een maandenlange lockdown: het zijn vrijheidsbeperkingen die we niet kennen. Dat leidt tot onvrede bij groepen die op zichzelf gericht zijn. "Als dan je vrijheid wordt ontnomen, zorgt dat voor hele radicale reacties."

Wie is Peter Klerks?

  • Docent aan de Politieacademie
  • Raadsadviseur van het College van procureurs-generaal
  • Promoveerde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op georganiseerde criminaliteit
  • Was in de jaren tachtig actief in de kraakbeweging en oprichter van onderzoeksbureau Jansen en Janssen, dat de politie en inlichtingendienst kritisch volgde

Ook overheid valt iets te verwijten

Volgens Klerks valt ook de overheid het een en ander te verwijten. Door de toeslagenaffaire, de Groningse gaswinning en de zogeheten 'Rutte-doctrine' waardoor het kabinet informatie niet of maar ten dele openbaar maakte, voelen mensen zich niet serieus genomen. Naast het wantrouwen ten opzichte van de overheid groeide ook het wantrouwen ten opzichte van de media en de wetenschap. En dat leidt volgens hem tot een giftige cocktail.

Zulke gevoelens van onvrede en angsten worden vervolgens geprojecteerd op één of meerdere individuen. Onder zulke omstandigheden vinden complottheorieën volgens Klerks makkelijker ingang. Ze geven immers makkelijke 'antwoorden' op complexe vragen: Bill Gates is zogenaamd verantwoordelijk voor de corona-ellende, en een zogenaamde pedoseksuele elite in Bodegraven heeft moorden op haar geweten.

'Extreme vorm van complotdenken'

Nieuw is volgens Klerks dat mensen door de verspreiding van complottheorieën daadwerkelijk in actie komen en dat er fysieke bedreigingen plaatsvinden. Of dat nou is in de vorm van demonstraties op het Museumplein, het in brand steken van een teststraat of het bedreigen van CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt en andere politici en bestuurders.

Volgens Klerks zie je in de Bodegraven-zaak "een extreme vorm van complotdenken", waarbij verhalen over "pedoseksuele kindermoorden" worden vermengd met tirades tegen het coronabeleid van de "overheid die mensen systematisch zou willen ombrengen", en waarbij gezagsdragers, journalisten en anderen die een andere mening hebben dan de complotdenkers, direct worden weggezet als onderdeel van het netwerk.

Klerks noemt het "verstandig" dat burgemeester Christiaan van der Kamp van Bodegraven niet alleen al in februari aangifte heeft gedaan van bedreigingen, maar nu ook een rechtszaak is gestart bij de civiele rechter. "De burgemeester komt op voor zijn burgers. Mensen die hun kinderen verloren, horen nu dat ze die zouden hebben uitgeleverd voor kindermisbruik. Dat is ongeveer het ergste wat je kan overkomen. De rechter kan nu gaan vaststellen hoever je kan gaan met beschuldigingen en oproepen op het internet."

'Verdwaasde' Van Dissel-bedreigers

Half mei zijn twee vrouwen veroordeeld tot gevangenisstraffen wegens bedreiging van RIVM-directeur Jaap van Dissel, die ook onderdeel zou zijn van het pedoseksuele netwerk in Bodegraven. "Die dames waren niet zo gevaarlijk, eerder een beetje verdwaasd", zegt Klerks. "Maar je moet er niet aan denken dat een eenling of een groepje besluit in actie te komen en iemand van de fiets trekt of iets in brand steekt. Dan is het leed niet te overzien."

Grote vraag is hoe je kan voorkomen dat nog meer mensen in complotten gaan geloven. Volgens Klerks is er maar één remedie: burgers weerbaarder maken. "Je moet mensen leren hoe je nepnieuws herkent. We kunnen veel leren van Oost-Europa en Scandinavië, waar ze dagelijks te maken hebben met Russische desinformatiecampagnes. Daar krijgen kinderen op de middelbare scholen lessen hoe ze nepnieuws kunnen herkennen, dat zouden we in Nederland ook moeten doen. Het kan hier echt een tandje scherper."