Zoals dat ook bij Sinterklaas het geval is, bestaan er diverse theorieën over de ontstaansgeschiedenis van Zwarte Piet. Historici lijken het erover eens dat de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman hem voor het eerst introduceerde in zijn boek ‘Sint Nicolaas en zijn knecht’ (1850).

Oorspronkelijk is deze knecht een donkere man, die in de tweede druk wordt getransformeerd in een Moorse page. "De vraag is hoe Schenkman daarbij kwam", zegt auteur Frits Booy van het boek ‘Op zoek naar Zwarte Piet’. "Je ziet het nergens anders in Europa. In Midden-Europese landen waar ook Sinterklaas wordt gevierd, wordt hij vergezeld door heel andere –vaak duivelachtige- figuren."

Nergens staat uitgelegd waarom Schenkman dit deed. De theorie die Booy het meest aanhangt, is dat Schenkman Sinterklaas wilde ‘verdeftigen’. "In sommige verhalen was hij een boeman geworden, een schrikaanjagend figuur. Schenkman maakte een keurige bisschop van hem en naar goed gebruik hoorde daar een deftige dienaar bij. Een Moorse page was natuurlijk heel exclusief. Zie het als een chique kwestie."

Maar er zijn meer mogelijkheden. Het Meertens Instituut vindt een mogelijke verklaring van Zwarte Piets aanwezigheid in de theorie dat al vanaf de begintijd van het Sinterklaasfeest sprake is van Spanje als herkomstland. Nederland viel in de zestiende eeuw immers onder het Spaanse gezag.

Drie eeuwen later kan daar zo maar een exotisch geklede Moor bij bedacht kunnen zijn, omdat in Spanje veel Moren verbleven.

Het probleem is dat nergens in de overlevering de knecht van Sinterklaas bij naam wordt genoemd. Op enig moment heeft hij een hulp gekregen, van wie in de eerste verhalen enkel wordt beschreven wat hij doet en hoe hij eruit ziet. Ook Schenkman heeft nooit gesproken over Zwarte Piet. Wel verscheen in 1884 een artikel van Jozef Alberdingk Thijm, waarin hij een Sinterklaasavond in 1828 beschrijft. Sinterklaas wordt hier bijgestaan door een ‘kroesharige neger’, door Thijm ‘Pieter me knecht’ genoemd.

"De ellende is dat Thijm hen niet echt beschrijft", zegt Booy. "Het kan ook gewoon om een donkere bediende gaan. Die droegen ook livreien in die tijd. Een pastoor in Wessem vertelde een verhaal uit zijn jeugd waarin Sinterklaas het dorp binnenwandelde en ook door een knecht werd vergezeld. Een knecht van wie kinderen bang waren zelfs. Maar ook in dit verhaal wordt de knecht niet verder beschreven. Eigenlijk weten we dus niet vanaf wanneer Zwarte Piet er precies is."

Dan bestaat er tot slot nog de stelling dat Zwarte Piet een Afrikaanse slaaf is die door de heilige Nicolaas in Myra werd vrijgekocht en als dank daarvoor in dienst trad. Booy: "Ook een mogelijkheid. Alle varianten hebben wel één ding gemeen: Zwarte Piet begint als een rustige jongen die Sinterklaas bijstaat en amper op de voorgrond treedt. Pas in de twintigste eeuw krijgt hij een straffende rol, compleet met roe en zak. In mijn eigen jeugd was hij een onnozel figuur die vaak dom praatte en tegenwoordig is hij vooral ludiek. Zo bezien is de verandering van Zwarte Piet een doorlopend proces."

In het licht van de huidige discussie of Zwarte Piet racistisch is, wil hij Booy nog wel iets kwijt. "Van alle theorieën die er bestaan, is er niet één discriminerend van aard."