Volg opkomstcijfers, uitslagen en ander referendumnieuws in ons liveblog (gesloten)

"Als de opkomst wordt gehaald, kan ratificatie van dit verdrag niet zonder meer doorgaan", zei premier Rutte woensdagavond tegenover de NOS.

"Het is duidelijk dat het nee-kamp in overgrote mate heeft gewonnen", aldus Rutte, die de tegenstanders feliciteerde met de overwinning. 

Het lijkt erop dat de minimale opkomst van 30 procent wordt gehaald. Om 23.30 uur was meer dan 90 procent van de stemmen geteld, met een opkomstpercentage van 32,2 procent. Daarvan was 61,5 procent tegen en 37,8 procent voor.

Hoewel het om een raadgevend referendum gaat, zegt Rutte duidelijk dat een geldig 'nee' niet tot ratificatie kan leiden. Wat de vervolgstappen zullen zijn, laat Rutte nog in het midden. "Als de opkomst wordt gehaald, dan denk ik dat we ons niet moeten laten opjagen en een oplossing moeten vinden", zei hij. 

Rutte zal de tijd nemen om de uitslag eerst in het kabinet te bespreken. Daarna zal hij met de andere lidstaten in gesprek treden en moet er opnieuw worden overlegd met de Tweede Kamer. "Daar nemen we de tijd voor."

Tegenstanders van het verdrag spreken van een "feest voor de democratie". "We hebben een mooi debat gehad en de felicitaties zijn er voor de democratie", zei Thierry Baudet van een van de initiatiefnemer van het Forum voor de Democratie tegenover de NOS.

Volgens Baudet is het 'nee' een duidelijke uitspraak "tegen de Europese ideologie". Wat hem betreft begint vanaf vandaag een nieuwe dialoog over de EU. "Dit valt niet te negeren", aldus Baudet.

Ook CDA-leider Sybrand Buma vindt dat het kabinet de uitslag niet kan negeren. Hoewel het CDA voor het verdrag en tegen referenda is, moet het kabinet het verdrag bij een geldig 'nee' niet ratificeren.

PvdA-leider Diederik Samsom vindt het 'ingewikkeld' wat er nu met de uitslag moet gebeuren. "Ik had iets anders gehoopt, maar ik feliciteer het nee-kamp. Als de opkomst blijft staan, moet de nee-stem recht worden gedaan. Wat er nu concreet moet gebeuren wordt ingewikkeld. Het kabinet moet hier lang over nadenken. Als de opkomst blijft staan, kan het kabinet het verdrag niet zonder meer ratificeren."

D66-leider Alexander Pechtold vindt dat de uitslag duidelijk is en feliciteert het nee-kamp, al is nog niet duidelijk of de opkomstdrempel gehaald wordt. Hij hekelt de andere partijen, zoals de PvdA; VVD en CDA, die niet openlijk campagne hebben gevoerd. Hoewel het referendum raadgevend is vindt ook Pechtold dat, mits de 30 procent gehaald wordt, het kabinet de uitkomst niet kan negeren.

Dat vindt ook Jesse Klaver (GroenLinks). "De uitslag is teleurstellend. (...) De kiezer heeft het laatste woord. Die zegt nee, dat zet ons voor de moeilijke vraag: hoe nu verder?"

ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers ziet een "heldere nee-stem". Tegelijkertijd vindt hij dat niet genegeerd mag worden dat er zoveel mensen niet naar de stembus zijn gegaan. Dat kan zijn geweest omdat ze tegen referenda zijn of vinden dat het referendum onder valse voorwendselen is uitgeschreven. Wat de ChristenUnie betreft moet het kabinet daarom nog duidelijker uitleggen dat het verdrag niet gaat over een toetreding van Oekraïne tot de EU.

Kees van der Staaij (SGP): "Ik voelde me thuis bij het kamp dat dit geen goed onderwerp voor een referendum vindt. Ik zie ook bevestigd dat meer dan twee derde van de kiezers zegt: ik heb geen boodschap aan het referendum."

SP-leider Emile Roemer wuift de argumenten dat een meerderheid niet is gaan stemmen weg. "Dit zijn de spelregels van de democratie."

Wat Roemer betreft gaat Rutte terug naar Brussel om het verdrag niet te ratificeren en alles op alles zetten om Oekraïne op een andere manier te helpen.